Η προαγωγή της ψυχικής υγείας των ατόμων με αναπηρία
Της Σταματίνας Καλαφατέλη
Κλινικής Ψυχολόγου
ΚΑΑ – ΑΝΑΠΛΑΣΗ
Η 3η Δεκεμβρίου ανακοινώθηκε το 1992 από την Γενική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών ως παγκόσμια ημέρα των ατόμων με αναπηρία, με σκοπό να γίνουν περισσότερο ορατές οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τα άτομα στην κοινωνία και να προαχθούν τα δικαιώματά τους. Συγκεκριμένα, ως ανικανότητα ορίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) κάθε κατάσταση του σώματος ή του μυαλού (βλάβη) η οποία δυσκολεύει το άτομο από το να πραγματοποιήσει ορισμένες δραστηριότητες (περιορισμός δραστηριοτήτων) και να αλληλεπιδράσει με τον κόσμο γύρω του (περιορισμός συναναστροφών). Σύμφωνα δηλαδή με τον ΠΟΥ, η ανικανότητα έχει 3 διαστάσεις:
- βλάβη στη δομή του σώματος ενός ατόμου ή στη λειτουργία του, στη νοητική λειτουργία του ατόμου,
- περιορισμό δραστηριοτήτων, όπως δυσκολία του ατόμου να δει, να ακούει, να περπατάει,
- περιορισμοί στο να συμμετέχει στις καθημερινές του δραστηριότητες όπως εργασία και ψυχαγωγία. Υπάρχουν πολλά είδη ανικανοτήτων όπως για παράδειγμα αυτά που δυσχεραίνουν την όραση, την κίνηση, τη σκέψη, τη μάθηση, την επικοινωνία, τη μνήμη, την ακοή, την ψυχική υγεία ή/και τις κοινωνικές σχέσεις του ατόμου.
Επειδή ακριβώς υπάρχουν πολλά είδη ανικανοτήτων, τα βιώματα των ατόμων με ανικανότητα διαφέρουν σημαντικά και για αυτό το λόγο, αντίστοιχα, η Ψυχολογία της Αποκατάστασης καλείται να προσαρμοστεί στις ξεχωριστές αυτές ανάγκες τους.
Τα στοιχεία από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και από κρατικούς φορείς καταδεικνύουν ότι στην Ελλάδα τα άτομα με ανικανότητα είναι περίπου ένα εκατομμύριο. Κάποιοι από τους περιορισμούς που αντιμετωπίζουν στην καθημερινότητά τους είναι το υψηλό κόστος των υπηρεσιών υγείας, οι ελλιπείς υποδομές, η ελλιπής ενημέρωση τους για πιθανά διαθέσιμα μέσα και η περιορισμένη αποδοχή τους από το κοινωνικό τους περίγυρο, στοιχεία που διαμορφώνουν τον όρο «αναπηρία» ως νόσο κοινωνική. Στον τομέα της ψυχικής υγείας, σοβαρές νόσοι όπως η διπολική διαταραχή και η σχιζοφρένεια υποτιμούνται και γίνονται συνεχείς τροποποιήσεις των γνωματεύσεων στις διαδικασίες εκτίμησης αναπηρίας από τα Κέντρα Πιστοποίησης Αναπηρίας (ΚΕΠΑ) καταδεικνύοντας τον κοινωνικό αποκλεισμό που βιώνουν οι νοσούντες. Σύμφωνα με την κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας, η ίδια θεωρείται κοινωνικό ζήτημα και υπογραμμίζεται ότι οι πρακτικές της κοινωνίας είναι αυτές που δρουν περιοριστικά για τα άτομα. Η ανεπάρκεια σε επίπεδο αισθητηριακής λειτουργίας, σωματικής ή διανοητικής λειτουργίας του ατόμου γίνεται αναπηρία όταν η κοινωνία αδυνατεί να λάβει μέτρα για την κάλυψη των αναγκών του, ωθώντας το στον αποκλεισμό.
Σύμφωνα με ερευνητικά ευρήματα, τα άτομα με αναπηρία είναι περίπου πέντε φορές πιο πιθανό να εκφράσουν ψυχικά προβλήματα σε σύγκριση με τα άτομα χωρίς αναπηρία. Ειδικά η πανδημία του ιού Covid-19 επιβάρυνε σημαντικά την ψυχική υγεία τους με την απομόνωσή τους από το κοινωνικό περιβάλλον τους και την υποβάθμιση των υπηρεσιών υγείας. Για αυτό το λόγο, είναι υψίστης σημασίας να ενσωματωθούν οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες στην πορεία της αποκατάστασης εγκαθιστώντας ως κυρίαρχο, το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο της υγείας. Αυτή η ολική προσέγγιση ακολουθείται και στο Κέντρο Αποκατάστασης ΑΝΑΠΛΑΣΗ για την αντιμετώπιση των ατόμων καθώς η αποκατάσταση είναι ανέφικτη χωρίς τη συνεργασία διαφορετικών επιστημονικών κλάδων, αλλά και τη συμμετοχή του στενότερου ή ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος. Μέριμνα μας είναι η υποστήριξη του στενού κοινωνικού κύκλου, παρέχοντας διαρκή ενημέρωση για την πορεία της αποκατάστασης και εκπαιδεύοντας τον να διακρίνει τη συναισθηματικότητα του ατόμου.
Για την προαγωγή της ψυχικής υγείας των ατόμων με ανικανότητα, αρκετοί επιστήμονες κατέδειξαν ορισμένες βασικές αρχές για την αντιμετώπιση νόσων που οδηγούν σε μόνιμη ανικανότητα. Συγκεκριμένα, το ίδιο το άτομο χρειάζεται να είναι υπεύθυνο για τη διαχείριση της νόσου του. Αυτό επιτυγχάνεται με το να έχει σωστή ενημέρωση και πλήρη κατανόηση της κατάστασης της υγείας του και των διαθέσιμων θεραπειών, με το να καταγράφει ή/και να παρατηρεί την πορεία της σωματικής και ψυχικής του υγείας «ακούοντας» τον οργανισμό του και τέλος με το να είναι συνεργός και όχι απλός αποδέκτης των υπηρεσιών. Η ενεργητική στάση και η ομαλή συνεργασία με τους επαγγελματίες στον χώρο της Υγείας είναι από τις πιο σημαντικές για την αποκατάσταση. Η στήριξη από το περιβάλλον και η ενσυναίσθηση είναι βασικοί παράγοντες για την προαγωγή του ευ ζην των ατόμων με ανικανότητα. Τέλος, στον τομέα της ψυχολογικής υποστήριξης, χρειάζεται να ληφθούν υπόψη πρώτα και κύρια τα προσόντα του ατόμου με ανικανότητα. Οι δυνατότητες του ατόμου, είτε σε φυσικό είτε σε ψυχολογικό τομέα, οφείλουν να γίνουν η βάση πάνω στην οποία θα χτίσει το άτομο για την αποκατάστασή του. Η αυτονομία, όσο το δυνατόν είναι εφικτή, οφείλει να είναι το κύριο μέλημα και για αυτό δίνεται η έμφαση στην ενεργητική στάση του ατόμου με αναπηρία στην πορεία της αποκατάστασής του.
Στην ΑΝΑΠΛΑΣΗ λαμβάνονται υπόψη οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες του ατόμου και δίνεται έμφαση στην αντιμετώπιση των χρόνιων ασθενειών και ανικανοτήτων μέσω της διεπιστημονικής συνεργασίας. Η πολυετής παρουσία μας στο χώρο της αποκατάστασης μάς έχει διδάξει να κατανοούμε τις ατομικές ιδιαιτερότητες του κάθε ατόμου σεβόμενοι τις ανάγκες του. Έτσι, κατά τη διάρκεια της Αποκατάστασης ενός ασθενούς η διεπιστημονική ομάδα στην ΑΝΑΠΛΑΣΗ απαρτιζόμενη από ιατρούς, φυσικοθεραπευτές, εργοθεραπευτές, λογοθεραπευτές, νοσηλευτικό προσωπικό, κλινικούς ψυχολόγους και νευροψυχολόγους εξετάζει τις ανάγκες και τα αιτήματα του ατόμου και εν συνεχεία οργανώνει ένα εξατομικευμένο πλάνο αποκατάστασης υπολογίζοντας τόσο τη σωματική όσο και την ψυχική υγεία του ατόμου. Η συνεργασία όλων των επιστημόνων κρίνεται αναγκαία για μια αρτιότερη, oλική αποκατάσταση του ατόμου που θα στοχεύει στο ευ ζην. Σε έναν κόσμο που «χτίστηκε» με βάση τον μέσο όρο και αναπόδραστα θέτει περιορισμούς, εμείς θα αντιπαρατάσσουμε πάντα την ποικιλομορφία και την επικέντρωση στην κατάργηση των φυσικών και κοινωνικών ορίων, στην εξάλειψη της «αναπηρίας», ώστε κάποια στιγμή να μην χρειάζονται παγκόσμιες ημέρες που ουσιαστικά την υπενθυμίζουν.